Yr Hemisfferau

Mae tua 9000 o sêr yn ddigon llachar i’w gweld â’r llygad noeth, ond hyd yn oed yn y safle arsylwi mwyaf perffaith, dim ond hanner ohonynt y mae modd inni weld ar unwaith. Y rheswm am hyn yw y bydd y blaned bob amser yn cuddio rhan o awyr y nos o’n golwg. Bydd y gweithgaredd hwn yn esbonio’r syniad cymhleth hwn gan ddefnyddio arddangosiad ymarferol syml, a hefyd yn esbonio cysyniadau pwysig y Cyhydedd a’r Hemisfferau.

Yr Hemisfferau canllaw athrawon

Amcanion Dysgu

• Nodi safle ac arwyddocâd y Cyhydedd, Hemisffer y Gogledd a Hemisffer y De.
• Ymgyfarwyddo â chylchdro’r Ddaear, gan gynnwys y gogwydd echelog.
• Deall mai hanner yr hemisffer wybrennol y mae modd inni weld o unrhyw un lleoliad.
• Deall pam ei bod yn bwysig bod telesgopau wedi’u lleoli yn y ddau hemisffer.

Deunyddiau

• Delweddau Seryddol wedi’u hargraffu (Atodiad 13)
• Ffigurynnau wedi’u hargraffu (Atodiad 17)
• Glôb neu bêl y Ddaear
• Pwti gludiog (Blue Tack er enghraifft)
• Llinyn (sy’n ddigon hir i fynd o amgylch y glôb neu bêl y Ddaear)
• 7 sticer bach

Gwybodaeth Gefndir:

Sffêr yw’r Ddaear. Y Cyhydedd yw’r enw ar linell anweledig o amgylch y Ddaear sy’n ei rhannu’n ddau hanner. Caiff y ddau hanner eu galw’n Hemisfferau. I’r gogledd o’r cyhydedd y mae Hemisffer y Gogledd; i’r de o’r cyhydedd mae Hemisffer y De.

Mae Hemisffer y Gogledd yn cynnwys Ewrop oll, Gogledd America, rhannau gogleddol De America, dau draean o Affrica, a bron y cyfan o Asia. Mae Hemisffer y De yn cynnwys Awstralasia, Antartica, y rhan fwyaf o Dde America, traean o Affrica, a mymryn bach o Asia. Mae’r ddelwedd a’r tabl isod yn dangos lleoliad saith prif safle arsylwi LCOGT.

Cyfarwyddiadau

Paratoi

1) 1. Cyn cychwyn ar y gweithgaredd hwn, argraffwch Atodiad 13: Delweddau Seryddol ac Atodiad 17: Ffigurynnau.

2) Torrwch y ddwy ddelwedd seryddol a dau o’r ffigurynnau.

3) Dylai fod gennych ddau lun o awyr y nos: un o Seren y Gogledd ac un o Alaeth Andromeda (Atodiad 13). Defnyddiwch y pwti gludiog i osod Seren y Gogledd yn uchel ar wal. Gosodwch Alaeth Andromeda yn isel i lawr ar y wal gyferbyn.

4) Gosodwch eich 7 sticer ar eich glôb. Bydd pob un yn nodi lleoliad arsyllfa LCOGT. Mae’r lleoliadau i’w gweld ar y ddelwedd a’r tabl yn adran Gwybodaeth Gefndir.

Cyfarwyddiadau

1) Gwiriwch fod y disgyblion yn deall sut mae’r Ddaear yn cylchdroi; dangoswch gylchdro’r Ddaear gan ddefnyddio’r glôb neu bêl y Ddaear a gwnewch yn siŵr eich bod yn cynnwys gogwydd echelog y Ddaear (23.4°). Noder: Mae’r Ddaear yn cylchdroi mewn cyfeiriad gwrthglocwedd.

2) Gofynnwch i’r disgyblion os ydynt erioed wedi clywed am Seren y Gogledd: - a. Ble welwn ni Seren y Gogledd? (Yn union uwchben Pegwn y Gogledd). - a. A yw Seren y Gogledd byth yn symud i ffwrdd o Begwn y Gogledd (e.e. pan fo’r Ddaear yn cylchdroi)? (Nac ydyw).

3) Gofynnwch i wirfoddolwr efelychu diwrnod ar y Ddaear gan ddefnyddio’r glôb / pêl y Ddaear. Gwnewch yn siŵr ei fod/bod yn cadw’r Ddaear ar ogwydd a bod Pegwn y Gogledd yn pwyntio at lun Seren y Gogledd.

4) Pan fyddant yn deall y ffordd mae’r Ddaear yn symud mewn perthynas â Seren y Gogledd, gofynnwch i’r disgyblion sawl ochr sydd gan y Ddaear. Wrth gwrs, sffêr yw’r Ddaear, felly dim ond un ochr sydd ganddi. Ond esboniwch eich bod yn rhannu’r arwyneb yn ddau hanner, a chaiff y rhain eu galw’n Hemisfferau.

5) Gofynnwch i wirfoddolwr helpu i lapio llinyn o amgylch canol y glôb i ddynodi’r cyhydedd (gweler y llun isod). Ysgrifennwch y termau canlynol ar y bwrdd i helpu eich disgyblion i’w cofio: Cyhydedd, Hemisfferau, Hemisffer y Gogledd, Hemisffer y De.

6) Pwyntiwch at bob un o’r canlynol ar y glôb yn eu tro,
- a. Esboniwch beth yw’r Cyhydedd wrth y dosbarth. - a. Esboniwch ein bod yn galw’r ddau ranbarth uwchben ac o dan y cyhydedd yn Hemisfferau. - a. Esboniwch mai Hemisffer y Gogledd yw’r enw a rown ar hanner y glôb sydd i’r gogledd o’r cyhydedd, a Hemisffer y De yw’r enw a rown ar hanner y glôb sydd i’r de o’r cyhydedd.

7) Nesaf gosodwch ddau ffiguryn ar eich glôb gan ddefnyddio blue tac; rhowch un yn sefyll yn agos at Begwn y Gogledd (e.e. Yr Ynys Las neu’r Ffindir) ac un yn agos at Begwn y De (e.e Chile neu Awstralia).

8) Gofynnwch i wirfoddolwr unwaith eto efelychu cylchdro’r Ddaear (gan gofio am y gogwydd echelog a safle Seren y Gogledd). Gofynnwch iddyn nhw ailadrodd hyn ychydig droeon eto gyda’r disgyblion eraill yn edrych ar luniau Andromeda a Seren y Gogledd yn ofalus: a. A wnaeth y dosbarth sylwi ar unrhyw beth? Ar ba amser o’r dydd y gallai’r ffiguryn yn Hemisffer y Gogledd weld llun Andromeda? (Byth). b. Ar ba amser y gallai’r ffiguryn yn Hemisffer y De weld Seren y Gogledd? (Byth).

9) Dylai’r disgyblion sylweddoli na all y ffiguryn ger Hemisffer y Gogledd byth weld Andromeda. Y ffiguryn wrth ymyl Hemisffer y De yn unig all weld Andromeda. Ac mae’r gwrthwyneb yn wir hefyd.

10) Er bod modd gweld rhai gwrthrychau yn awyr y nos o’r ddau hemisffer, mae llawer nad oes modd eu gweld ond o un hemisffer yn unig. Dyma pam fod gan LCOGT delesgopau ledled y byd, er mwyn iddynt allu gweld pob rhan o awyr y nos! Pwyntiwch at y gwahanol arsyllfeydd ar eich glôb i ddangos y lleoliadau ar y ddau hemisffer.

Casgliad

Erbyn diwedd y gweithgaredd hwn, dylai’r disgyblion ddeall bod gan y Ddaear ddau Hemisffer a pham fod angen arsyllfeydd arnom yn Hemisffer y De a Hemisffer y Gogledd. Nesaf, dewiswch ddau wrthrych seryddol o’r rhestr isod; un sy’n weladwy o hanner gogleddol awyr y nos ac un o’r hanner deheuol. Gofynnwch am gael arsylwi’r ddwy ddelwedd drwy ddefnyddio’r telesgopau robotig a chewch weld eich hun beth yw manteision rhwydwaith o delesgopau robotig ledled y byd!

Isod cewch weld enghreifftiau o wrthrychau seryddol gogleddol a deheuol y gallech eu harsylwi.

Cysylltiadau â’r Cwricwlwm:

Daearyddiaeth CA2 yng Nghwricwlwm Cenedlaethol Cymru, Sgiliau: “Lleoli lleoedd, amgylcheddau a phatrymau.”